हल्बी भाषा परिचय // halbi language introduction

gYch fyfi dk ifjp;

हल्बी भाषा परिचय // halbi language introduction

fdlh Hkk"kk ds fy, u;h fyfi cukuk vFkok vU; fyfi dks Lohdkj djuk] dksbZ u;h ckr ugha gS A lu~ 1925 bZ0 esa ^laFkkyh* Hkk"kk ds fy, vksfM’kk ds ia0 j?kqukFk eqjew us ^vksy fpfd* uked fyfi dk vkfo"dkj fd;k A orZeku esa vksy fpfd laFkkyh dh vf/kd`r fyfi gS A bl fyfi ds lkFk gh laFkkyh dks lu~ 2000 bZ0 esa lafo/kku dh vkBoha vuqlwph esa ^Hkk"kk* ds :i esa ekU;rk feyh A >kj[kaM jkT; esa ^dqM+q[k* Hkk"kk ds fy, cuk;h x;h fyfi dks lu~ 2007 bZ0 esa vkf/kdkfjd ekU;rk iznku dh x;h A ef.kiqjh Hkk"kk dh izkphu fyfi ^esbrsb* dks Hkqyk fn;k x;k Fkk vkSj ef.kiqjh fiNyh 'krkCnh ds lkrosa n’kd rd caxyk fyfi esa fy[kh tkrh jgh A ^esbrsb* ds iqjkus vfHkys[kksa ls vf/kdrj o.kZ&fpg~uksa dks <wa<dj rFkk dqN foyqIr o.kZ&fpg~uksa ds fy, u;s fpg~u cukdj lu~ 1980 bZ0 esa ^esbrsb* fyfi dks ef.kiqjh dh vkf/kdkfjd fyfi Lohdkj fd;k x;k A Hkkjr esa xr ,d 'krkCnh esa ^l¡ojk*] ^xks.Mh* vkfn dqN tutkrh; cksfy;ksa@Hkk"kkvksa ds fy, u;h fyfi;k¡ cuk;h x;h gSa A Hkkjr gh ugha] cfYd vU; ns’kksa esa Hkh fdlh Hkk"kk@cksyh ds fy, u;h fyfi ;k vU; fyfi dks Lohdkj djus dh izo`fRr fujarj tkjh gS A lu~ 1928 bZ0 esa rqdhZ tSlh izkphu Hkk"kk ds fy, vjch fyfi ds LFkku ij jkseu fyfi dks Lohdkj fd;k x;k A  bl izdkj] fdlh cksyh@Hkk"kk ds fy, u;h fyfi dk fuekZ.k vFkok vU; fyfi dks Lohdkj djus ds vusd mnkgj.k gSa A

                 cLrj vapy dh izeq[k cksyh gYch] ;n~;fi ejkBh] fgUnh vkSj mfM+;k dk lfEeJ.k gS] rFkkfi bls blds orZeku Lo:i esa ejkBh] fgUnh ;k mfM+;k dh cksyh ugha ekuk tk ldrk A bls i`Fkd~ Hkk"kk ekuk tk ldrk gS A vr% lkfgfR;d&ifjfuf"Br Hkk"kk ds :i esa bldk fodkl djus ds mn~ns’; ls blds fy, i`Fkd~ fyfi ^gYch fyfi* dk fuekZ.k fd;k x;k gS A bl fyfi dks nsoukxjh esa gh dqN ifjorZu dj cuk;k x;k gS] rkfd nsoukxjh fyfi ls ifjfpr gYchHkk"kh ;k gYch tkuus okys ljyrk ls bl fyfi dks lh[k ldsa A fo'o dh izkphu vkSj orZeku fyfi;ksa rFkk ,d vkn'kZ fyfi ds laca/k esa vko';d rF;ksa dk Hkk"kk&oSKkfud v/;;u djus ds i'pkr~ bl fyfi dk fuekZ.k fd;k x;k gS A ;n~;fi nsoukxjh fyfi fdlh ,d Hkk"kk@cksyh dh fyfi ugha gS] gYch nsoukxjh esa Hkh fy[kh tkrh gS] rFkkfi gYch ds izfr gYch&Hkkf"k;ksa esa LokfHkeku mRiUu djuk rFkk gYch esa fy[kus&i<+us ds fy, izsfjr djuk Hkh gYch fyfi ds fuekZ.k dk mn~ns’; gS A  gYch fyfi dh fo’ks"krk,¡ bl izdkj gSa %&

                 1½ ^gYch fyfi* eq[;r% nsoukxjh fyfi ds o.kZ&fpg~uksa esa vkaf’kd ifjorZu dj cuk;h x;h gS] rkfd nsoukxjh fyfi tkuus okyk O;fDr bls ljyrk ls lh[k&le> lds A lkFk gh ;g /;ku j[kk x;k gS fd izR;sd o.kZ ljy js[kkadu gks vkSj fcuk dye mBk;s ,d gh ckj esa fy[kk tk lds A

                 2½ ;g alphabetic fyfi gS A vr% izR;sd O;atu 'kqn~/k O;atu gS A vU; ijaijkxr Hkkjrh; fyfi;ksa ds O;atuksa dh rjg blds o.kZ lLoj ¼vdkjkUr½ ugha gSa A vFkkZr~ ikjaifjd Hkkjrh; fyfi;ksa vkSj Hkkjrh; fyfi;ksa ls fodflr nf{k.k&iwohZ ,f’k;kbZ fyfi;ksa ds O;atuksa esa Loj ^v* dk ;ksx gksrk gS] ijarq gYch fyfi ds O;atuksa esa Loj ^v* dk ;ksx ugha gS] tSls fd ;wjksih; fyfi;ksa esa A rFkkfi alphabetic fyfi;ksa ls dqN vyx blesa v/khuLFk Lojksa dks ek=kvksa ds :i esa iznf’kZr fd;k tkrk gSA vr% bl fyfi esa Loj ^v* ds fy, Hkh ek=k dk fpg~u gS A mnkgj.k %& d+k = D ¼fgUnh esa & D $ k = d] vaxzst+h esa & k + a = ka½ A

                 3½ gYch fyfi ds lHkh O;atu 'kqn~/k O;atu gksus ds QyLo:i nsoukxjh dh rjg O;atuksa dks 'kqn~/k :i esa n’kkZus ds fy, u rks gyUr fpg~u yxkus dh vko’;drk gS vkSj u gh O;atuksa ds vk/ks@dVs :i D] [] X] ? vkfn cukus dh A blls o.kZekyk esa nf’kZr ewy o.kksaZ ds vfrfjDr vk/ks o.kksaZ dks lh[kus dh leL;k Hkh ugha gksxh A

                 4½ gYch fyfi esa nsoukxjh] vU; ijaijkxr Hkkjrh; rFkk nf{k.k iwohZ ,f’k;kbZ fyfi;ksa dh rjg la;qDr O;atu fpg~u tSls %& |] }] )] K] J] =] {k] á vkfn ugha gSa A blls Hkh o.kZekyk ds vfrfjDr vU; o.kZ&fpg~u lh[kus&fy[kus dh vko’;drk ugha gS A tSls] mfM+;k esa o.kZekyk ds vfrfjDr pkSalB izdkj ds la;qDr O;atu fpg~u lh[kus iM+rs gSa A

                 5½ gYch esa ys[ku vkSj Vad.k&eqnz.k ds fy, i`Fkd~&i`Fkd~ o.kZ fpg~u ugha gSa] tSls fd ;wjksih; Hkk"kkvksa esa A vaxzst+h esa NCchl o.kksaZ dh o.kZekyk gksus ds mijkar Hkh izR;sd o.kZ ds pkj :i ¼fy[kus vkSj Nkius ds½ gksus ds dkj.k ,d lkS ls vf/kd fHkUu&fHkUu o.kZ&fpg~uksa dks lh[kuk gksrk gS A  blh izdkj Hkkjrh; Hkk"kk laFkkyh dh fyfi esa Hkh fy[kus vkSj Nkius ds fy, nks fHkUu fyfi;k¡ gSa A bl izdkj ,d gh Hkk"kk dh fyfi esa vR;f/kd la[;k esa o.kZ fpg~uksa dks lh[kuk gksrk gS A gYch fyfi esa o.kksaZ dh la[;k Hkh de gS vkSj o.kZ fpg~uksa dh Hkh A blesa vkB Loj] cRrhl O;atuksa ds vfrfjDr vkB ek=k&fpg~u] ,d vuqukfldrk&fpg~u ¼panzfcUnq½ vkSj ,d vuqLokj fpg~u ¼fcUnq½ gh gSa A lkFk gh lHkh vad gSa A fojke bR;kfn ds fpg~u vaxzst+h ds leku gSa A ¼iw.kZ fojke Hkh ,d fcUnq ds :i esa gS A½ blfy, i`Fkd~ ls u;s fojke fpg~u lh[kus dh leL;k ugha gS A

               6½ Alphabetic fyfi gksus ds mijkUr Hkh bl fyfi esa ijEijkxr Hkkjrh; fyfi;ksa dh rjg ek=k fpg~u j[ks x;s gSa] rkfd 'kCn esa iz;qDr Lora= Lojksa vkSj ek=kvksa dk Hksn Li"V gks A ek=k&fpg~u ljy vkSj lh/kh js[kkvksa ds Lo:i esa cuk;s x;s gSa] blls o.kZ&fpg~uksa ,oa ek=k&fpg~uksa dks Li"V :i ls igpkuk tk ldrk gS A

                 7½ gYch fyfi esa lHkh ek=k,¡ O;atuksa ds ihNs yxk;h tkrh gSa A nsoukxjh] vU; ikjaifjd Hkkjrh; ;k nf{k.k&iwohZ ,f’k;kbZ fyfi;ksa dh rjg vkxs&ihNs] Åij&uhps ugha A blls Vad.k vkSj eqnz.k esa lqxerk gksrh gS rFkk mPpkj.k Øe ds vuqlkj gh orZuh (spelling) esa O;atuksa vkSj mu ij yxh ek=kvksa dks n’kkZus ij fyfi dh oSKkfudrk cuh jgrh gS A    

                 8½ bl fyfi ds O;atu 'kq) O;atu gksus ds QyLo:i 'kCnksa dh orZuh vkSj mPpkj.k esa lkE; gksrk gS A tSls % &

nsoukxjh orZuh	mPpkj.k	gYch fyfi dh orZuh	mPpkj.k
vkjrh	vkj~rh	Ajrh ¼vkj~rh@vkrhZ½	vkj~rh@vkrhZ
deyk	de~yk	DeyK  ¼de~yk½	de~yk
t;	t;~	T;   ¼t;~½	t;~
lc	lc~	Lc    ¼lc~½	lc~
jke	jke~	jKe    ¼jke~½	jke~
gyar okys O;atuksa ds mPpkj.k ij /;ku nhft, A

 

                 9½ nsoukxjh rFkk vU; Hkkjrh; fyfi;ksa esa ^j* ds lkFk vU; O;atuksa rFkk m] Å dh ek=kvksa dk ;ksx vuks[kk gS A bu ;ksxksa ds fy, Vad.k vkSj eqnz.k ;a=ksa ij fo’ks"k izfØ;k fu/kkZfjr gksrh gS] ftlds dkj.k Vad.k@eqnz.k esa vfrfjDr le; yxrk gS A vr% blds vU; O;atuksa ds lkFk ;ksx ds fy, laf{kIr :i ugha cuk;s x;s gSa] tSls fd nsoukxjh fyfi esa & Z]  ª vkSj  z gSa A ^j* Hkh ,d iw.kZ O;atu gS] vr% bls Hkh vU; O;atuksa ds leku gYch fyfi esa loZ= ewy Lo:i esa n’kkZ;k x;k gS A  gYch fyfi esa ^j* dks lnSo ,d gh :i esa n’kkZ;s tkus ds QyLo:i fgUnh dh rjg orZuh dh dksbZ tfVyrk ugha gS A tSls %&

 

nsoukxjh fyfi ¼mPpkj.k Øekuqlkj orZuh½	gYch fyfi dh orZuh
LVkslZ ¼LVksj~l½	blVSjL    ¼bLVksj~l½
oDlZ ¼oj~Dl½	OjdL       ¼oj~Dl½
Øsu ¼Djsu½	djsu        ¼Djsu~½
Vªsu ¼V~jsu~½	Vjsu        ¼V~jsu~½
jk"Vª ¼jk"V~j½	jKlVJ     ¼jkLV~j½
egkizHkq ¼egkIjHkq½	eKgKijq    ¼ekgkI#½
gyar vkSj fcuk gyar okys O;atuksa ds mPpkj.k nsf[k, A

 

                 10½ gYch fyfi esa vuqukfldrk ds fy, panzfcUnq  ¡ (  W ) vkSj iape o.kksaZ ds laf{kIr :i ds fy, vuqLokj fpg~u fcUnq  a (  a ) dk izko/kku fd;k x;k gS A lHkh ikjaifjd Hkkjrh; Hkk"kkvksa esa fy[kus&Nkius dh lqfo/kk dh n`f"V ls vuqLokj dk iz;ksx gksrk gS] ftldh mi;ksfxrk dks ns[krs gq, gYch fyfi esa Hkh vuqLokj dk iz;ksx fd;k x;k gS A rFkkfi Loj ;k O;atu o.kksaZ ds varxZr vuqlkj ds fy, ^va* tSlk dksbZ i`Fkd~ fpg~u ugha j[kk x;k gS] D;ksafd ^va* dksbZ Lora= o.kZ ugha gS A

                 11½ gYch o.kZekyk esa j[ks x;s lHkh Loj&O;atu gYch ds vius gSa A ftu Lojksa vkSj O;atuksa dk gYch 'kCnksa esa mPpkj.k ugha gksrk] mUgsa o.kZekyk esa ugha j[kk x;k gS A bl izdkj ds Loj gSa & ^,s* rFkk ^vkS* rFkk O;atu gSa & .k] 'k] "k rFkk <+ A

                 la;qDr O;atu fpg~u {k] =] K ,oa J Hkh fyfi esa ugha gSa] ftldk dkj.k Åij crk;k tk pqdk gS A                                              

                 gYch esa vU; Hkk"kkvksa ls x`fgr ^,s* Loj;qDr 'kCnksa esa ^,s* ds fuEukuqlkj oSdfYid mPpkj.k gSa %&

vU; Hkk"kkvksas ds 'kCn	gYch mPpkj.k ¼orZuh½
dSykl	d¸ykl@d;~ykl~ (D;yKl)
Camera ¼dSesjk½	dse~jk (dsejK)
pS=@pSr	pbZr~ (P"r)
tSu	t,u~ (T,u)
nSR;	nbZr~ (nk"r)

 

iSlk	i¸lk@i;~lk (I;lK)
Bank ¼cS³~d½	cs³~d~ (cszd@csad)
Bat ¼cSV½	csV~ (csV)
cSy	c;~yk (C;yK)
eSuk	e;~uk (E;uK)

 

       blh izdkj ^vkS* ds oSdfYid mPpkj.k gSa %&               

vU; Hkk"kkvksas ds 'kCn	gYch mPpkj.k ¼orZuh½
dkSjo	do~jo~@dOjo~ (DoJo)
pkS/kjh	po~/kjh@pO/kjh (Po/kjh)
lkSr	lmr~ (Lmr)
Q+kSt	Qmn~ (Qkmn)
ckSn~/k	cmn~@cvksn~ (Cmn@C|n)
ekS;Z	eksj~;@eks;Z (eSj;k)
ekSdk	eo~dk@eOdk@eksvdk (Eodk@eSvdK)
jkBkSj	jkBksj~ (jKBSj)

 

                 gYch esa ^_* dk mPpkj.k ^fj* gksrk gS A vr% gYch fyfi esa ^_* ugha gS A tSls & _f"k&fjfl (jflf) A

                 gYch esa ^.k* ugha gS A gYch esa ^.k* ;qDr laLd`r 'kCnksa ds mPpkj.k ds  mnkgj.k fuEunf'kZr gSa %&

               dkj.k&dkju~ (dKJu)] x.ks’k&xusl~ (Xusl) ;k xM+sal~ (XGsWl)] xf.kr&xfM+ar~ (XGfWr)] xq.kk&xqM+k¡a (xqGKW)] tux.kuk&tu~xM+~uk (TuXGuK)] y{k.k&yDNu~ (YdNku)  vkfn A ijUrq] gYch fyfi dh o.kZekyk esa ^V* oxZ ds varxZr iape o.kZ ^_* ¼.½ gS] tks ew)ZU; o.kZ ^.k~* ugha gS A ;g oRL;Z ^u~* ls Hkh fHkUu gS A gYch esa ;g rkyO; ^u~* gS A tSls & dks.Vk] Mk.Mk vkfn esa A ¼gYch esa ^V* oxZ ds O;atuksa dk mPpkj.k ew)ZU; ugha gS] rkyO; gS A½ bls gYch o.kZekyk ¼v{kjekyk&vDNjekyk½ esa ^u~* ¼,.V~½ gh dgk x;k gS A

                 gYch esa ^<+* o.kZ Hkh ugha gS A fgUnh vkSj vU; Hkkjrh; Hkk"kkvksa ds ^<+* o.kZ dk mPpkj.k gYch esa ^M+* gksrk gS] pkgs nsoukxjh orZuh esa ^<+* fy[kk gks] fgUnh esa f’kf{kr gYchHkk"kh Hkh gYch ds izHkko ls ^M+* mPpkfjr djrk gS A tSls %& varkx< +& varkxM+~ (varKXG)] Nrrhlx< +& Nfrl~xM+~ (NkrflXG)] fNUnx< +& fNUn~xM+ ~ (NfunXG)] HkSjex<+& Hk;~je~xM+ ~ (Hk;JeXG)] x<+ /kuksjk & xM+ ~ /kuksjk (XG-/kuSjK) bR;kfn A ¼mYys[kuh; gS fd ejkBh] mfM+;k] caxyk vkSj vlfe;k o.kZekykvksa esa ^<+* gksus ds mijkar Hkh ejkBh] mfM+;k] caxyk] vlfe;kHkk"kh ^<+* ds LFkku ij mPpkj.k vkSj ys[ku esa ^M+* dk iz;ksx djrs gSaA½

                 ^’k* rFkk ^"k* dk mPpkj.k gYch esa ^l* gksrk gS] blfy, gYch esa dsoy ^l* o.kZ gS A tSls & 'kDdj & lDdj~@ldj~ (LDj)] 'ks"kukx & lsl~ukax~ (lsluKax)] egs’k & egsl~ (Egsl)] _f"k & fjfl (jflf) vkfn A

                 gYch esa ^{k* dk mPpkj.k ^N* ;k ^DN* gksrk gS A tSls %& y{eh&yN~eh (YNeh)] y{e.k&yN~eu~ (YNEu)] ijh{kk&ijhDNk (IjhdNK) A iqjkus 'kCn:iksa esa & f’k{kk&fl[;k@flD;k (lf[;K@lfd;K) mPpkj.k Hkh gS A bl izdkj ^{k* o.kZ gYch o.kZekyk esa ugha gS A gYchHkkf"k;ksa ds mPpkj.k ds vuqlkj laLd`r&fgUnh ls x`fgr 'kCnksa esa ^{k* ds fodYi ^N* ;k ^DN* fy[ks tk,axs A

                 blh izdkj ^K* ¼laLd`r esa ^t~* vkSj ^¥~* dk la;qDr O;atu½ ds nks mPpkj.k gYch esa gSa %& fx rFkk X;] tSls %& Kku&fx;ku (xf;Ku)] foKku&fcX;ku (cfx;Ku) A vr% gYch o.kZekyk esa ^K* o.kZ dh vko';drk ugha gS A

                 gYch esa ^’k* u gksus ds dkj.k ^’k~* vkSj ^j* dk la;qDr O;atu ^J* Hkh ^gYch o.kZekyk* esa ugha gS A

                 gYch o.kZekyk esa laLd`r&fgUnh ds la;qDr O;atu ^=* dks Hkh ugha j[kk x;k gS] rkfd vU; O;atuksa ds lkFk ^j* ds ;ksx ds leku ;g Hkh ^r~* vkSj ^j* ds ;ksx ls fy[kk tk lds vkSj ,d oSKkfud fyfi dh bl fo’ks"krk dk ikyu gks lds fd 'kCn ;k o.kZ dks ns[kdj gh 'kCn ;k la;qDr o.kZ esa iz;qDr leLr o.kksZa dk Kku gks A

                 gYch esa] _] .k] 'k] "k] {k] K] <+ vkSj J ;qDr laLd`r&fgUnh vFkok vU; Hkk"kkvksa ds 'kCnksa ds rn~Hko :i ekud :i gksaxs A bl fyfi ds }kjk orZuh vkSj mPpkj.k esa fHkUurk dk nks"k gYch ls nwj djus dk iz;kl fd;k x;k gS A mnkgj.kkFkZ] caxyk fyfi esa 'k] "k vkSj l gksus ij Hkh lHkh dk mPpkj.k ^'k* fd;k tkrk gS A ^.k* gksus ij Hkh mPpkj.k ^u* fd;k tkrk gS A  ^,s* dk ek=k&fpg~u fyfi esa gksus ds ckn Hkh usikyh esa ^dSejk* dks ^D;kekjk* i<+k vkSj fy[kk tkrk gS A blh izdkj mfM+;k esa ^LVS.M* dks ^LVk.M* mPpkfjr fd;k vkSj fy[kk tkrk gS A

                 vr% gYch dh mPpkj.k&izo`fRr ls fHkUu] vU; Hkk"kkvksa ;k laLd`r dh mPpkj.k ijaijk ds fuoZgu ds yksHk ls cpus dk iz;kl fd;k x;k gS A ;g vko’;d ugha fd o.kZekyk esa cgqr lkjs mPpkj.kksa dks fy[kus dh {kerk gksus ij tulk/kkj.k lgh mPpkj.k djs] tSlk fd Åij ds mnkgj.kksa ls Kkr gksrk gS A fdlh ,d Hkk"kk@cksyh esa vU; Hkk"kkvksaa@cksfy;ksa ds lHkh mPpkj.kksa dks Hkh O;Dr djuk laHko ugha gS A tulk/kkj.k dh izo`fRr mPpkj.k ds ljyhdj.k dh gksrh gS A ;gh dkj.k gS fd lkfgfR;d Hkk"kk,¡] tuHkk"kkvksa ls nwj gksrh pyh tkrh gSa vkSj tuHkk"kk,¡ u;h Hkk"kkvksa ds :i esa fodflr gksrh tkrh gSa A 

                 12½ gYch o.kZekyk esa mDr Loj vkSj O;atu u gksus ds dkj.k laLd`r ;k vU; Hkk"kkvksa ls fy;s x;s u;s 'kCnksa] ftudk ewy mPpkj.k gYch esa LokHkkfod :i ls ugha gksrk] dks rn~Hko :i esa Lohd`r fd;k tk ldrk gS A blds fy, i`Fkd~ ls dk;Z djuk gksxk] rkfd gYch ds lkfgfR;d] /kkfeZd] oSKkfud] iz’kklfud vkfn fofHkUu fo"k;ksa ds ikfjHkkf"kd 'kCnksa ds :iksa@orZuh (spelling) dk ekudhdj.k gks lds A mnkgj.k ds fy,]

 

ewy 'kCn	gYch mPpkj.k ¼ekudhdj.k gsrq½
.k laca/kh 'kCn
v#.kkpy	vjqGKWPy             ¼v#M+k¡py~½
x.ks’k	Xusl@XGsWl      ¼xusl~ ;k xM+sal~½
x.kra=	XWGRarJ                ¼x¡M+~ra=½
xf.kr	XGfWr                    ¼xfM+ar~½
nzks.kkpk;Z	njSGKWpKj;k           ¼nzksM+k¡pk;Z½
ef.kiqj	EGfWiqj                 ¼efM+aiqj~½

 

 

 

 

'k] "k] {k laca/kh 'kCn
'kk[kk ¼fdlh laLFkk dh½	lK[K              ¼lk[kk½
'kklu	lKLu             ¼lklu~½
'kSysUnz	L;ysunJ@L;ysanJ            ¼l;~ysUnz½
LVs’ku	blVsLu          ¼bLVslu~½
m"kk	mlK                 ¼mlk½
euh"k	Euhl              ¼euhl~½
_f"k	jflf                ¼fjfl½
d{kk	DdNK              ¼dDNk½
ijh{kk	IjhdNK           ¼ijhDNk½

 

K] <+ laca/kh 'kCn
Kku	xf;Ku                ¼fx;ku~½
foKku	cfx;Ku              ¼fcX;ku~½
oSKkfud	cfx;Kuh@C;x;Kufd                    ¼fcX;kuh @ c;~X;kfud~½
NRrhlx<+	NkrflXG            ¼Nfrl~xM+ ~½
[kSjkx<+	{;jKXG            ¼[k;~jkxM+ ~½

 

vkW] d+] [k+] x+] t+] Q+ laca/kh 'kCn
MkWDVj	MKdVkj              ¼MkDVj~½
[k+kl	[Kl                 ¼[kkl~½
x+t+y	XTy                ¼xty~½
ft+yk	tfyK                 ¼ftyk½
Q+kWeZ	QKJe@QKjE         ¼Qkje~@QkeZ½

 

                                                         bR;kfn A

                 13½ gYch esa gzLo ^v* dk Hkh vfLrRo gS] fdUrq fyfi esa bls fdlh fpg~u }kjk ugha n’kkZ;k x;k gS A bl gzLo ^v* ds dkj.k gh vU; Hkk"kkvksa ls x`ghr la;qDr O;atuksa dh rjg gYch esa lHkh la;qDr O;atu mPpkfjr ugha gksrs A tSls & nsoukxjh esa fyf[kr ^Hkrjk*] ^dkojk* vkSj ^#i;k* 'kCnksa esa e/;x ^r*] ^o* ,oa ^i* dk vdkjkar mPpkj.k gYch esa ugha gksrk] rFkkfi] gYch esa ;g mPpkj.k ^=k* ¼Hk=k½] ^ozk* ¼dkozk½ rFkk ^I;k* ¼#I;k½ ugha gS A gYch fyfi esa ¼nsoukxjh esa ugha½ ;s 'kCn ^HkRjk* (HkrjK)] ^dkOjk* (dKojK)] vkSj ^#I;k* (jqi;K) fy[ks tk,axs A mDr 'kCnksa ds gYch mPpkj.k esa ^r~* vkSj ^j*] ^o~* vkSj ^j* rFkk ^i~* vkSj ^j* ds e/; gzLo ^v* dh mifLFkfr gS] tks gYchHkkf"k;ksa ds mPpkj.k&vkyL; dk ifj.kke gS A bl gzLo ^v* dks gYch fyfi esa lkekU;r% fn[kkus dh vko’;drk ugha gS] Hkk"kk&oSKkfud v/;;u esa gh vU; /ofu;ksa dh rjg ;g visf{kr gS A fQj Hkh ;fn gzLo ^v* dks n’kkZus dh vko’;drk iM+s] rks ^,ikWLVªkWQ+h* ¼ * ½ ds }kjk n’kkZ;k tk ldrk gS A tSls %& Hkr'jK ¼HkR^jk½] dKo'jK ¼dkO^jk½] jqi';K ¼#I^;k½] cfd'Je ¼fcd~*je~½ A

fo’ks"k

                 dqN gYchHkk"kh rFkk gYch ds lkfgR;dkjksa dk er gS fd f'k{kk ds izlkj ds lkFk gh gYchHkk"kh f'kf{kr yksx laLd`r ds ,s] vkS] .k] 'k] "k rFkk vk/kqfud Hkk"kkvksa ds <+ okys 'kCnksa dk mPpkj.k gYch ds O;ogkj esa Hkh djus yxs gSaA vusd gYchHkk"kh ;k gYch lkfgR;dkj O;fDr] in vkSj LFkkuksa ds ukeksa ds fy, iz;qDr laLd`r ds rRle 'kCnksa dk gYch esa iz;ksx djuk pkgrs gSaA bl er ds leFkZdksa dk dguk gS fd gYch fyfi esa ,s] vkS] .k] 'k] "k] <+ vkfn dk iz;ksx fd;k tkuk pkfg,A blls uke] inuke] LFkkuuke vkfn ds ys[ku esa] laLd`r 'yksdksa ds ys[ku esa lqfo/kk rks gksxh gh] gYch  Hkh le`) gksxhA vr% bl vk/kkj ij os /ofu;k¡] tks ewyr% gYch esa ugha gSa] mudk Hkh vko’;drkuqlkj iz;ksx gYch fyfi ds o.kZ] ek=k] la[;k vkSj vU; fpg~uksa ls gh fd;k tk ldrk gSA ,slh fLFkfr esa fu;e bl izdkj gksaxs %&

             ¼1½ ,s rFkk vkS %& vU; Hkk"kk ls x`ghr 'kCnksa ds fy, gYch fyfi esa Loj ,s vkSj vkS fy[kus dk fu;e ;g gksxk fd , ¼,½ ds ckn , dh ek=k s rFkk v ¼v½ ds ckn vks dh ek=k S fy[kh tk;sxhA ,slk ,s vkSj vkS ls le:irk ds dkj.k fd;k tk;sxkA

              tSls %&

nsoukxjh orZuh	jkseu ¼vaxzst+h½ orZuh	gYch fyfi orZuh
,s	Ai	,s
,sfrgkfld	---	,srfgKlfd
vkS	Ao/Au	vS
vkSlr	---	vSLr

             

            ¼2½ ,s rFkk vkS dh ek=k,¡ %& gYch esa ,s rFkk vkS Loj dh ek=k,¡ laLd`r ;k vU; Hkk"kk ds mPpkj.k ds vuqlkj fy[kuk gks] rks gesa ;g /;ku j[kuk gS%&

              v $ , ¾ ,s gksrk gSA blfy, gYch fyfi esa v dh ek=k vkSj , dh ek=k dks feykdj ,s dh ek=k fy[kh tk;sxhA Bhd mlh izdkj] tSls jkseu fyfi esa , (a) vkSj vkbZ (i) dk ;ksx dj ,s dh ek=k (a + i = ai) cuk;h tkrh gSA ,s dh ek=k dk fpg~u gksxk & ks.

              blh izdkj vkS dh ek=k v $ vks ¾ vkS (a + o = ao/au) cuk;h tk;sxhA vkS dh ek=k dk fpg~u gksxk & kS.

              ,s rFkk vkS la;qDr Loj gSa] blfy, nks ek=kvksa ds iz;ksx ls ;g Hkh Li"V gksxk fd nks Lojksa ds esy ls ;s Loj cus gSaA

              tSls %&

nsoukxjh orZuh	jkseu ¼vaxzst+h½ orZuh	gYch fyfi orZuh
dSykl	Kailas	DsyKl
tSu	Jain	Tsu
gqlSu	Hussain	gqLsu
xkSre	Gautam	XSRe
pkS/kjh	Chaudhary	PS/kjh
jkBkSj	Rathore	jKBkSj

 

            ¼3½ _ rFkk folxZ %& _ laLd`r 'kCnksa esa gh iz;qDr gksrk gSA bldk mPpkj.k fj gksrk gS] blfy, gYch fyfi esa blds fy, i`Fkd~ ls fdlh fpg~u dh vko';drk ugha gSA mnkgj.k ds fy,] iatkch Hkk"kk dh xq#eq[kh fyfi esa Hkh _ ds fy, fj dk iz;ksx fd;k tkrk gSA tSls  & vfezrljA bl izdkj ds iz;ksx ls laLd`r ea=ksa ds mPpkj.k esa Hkh dksbZ varj ugha vkrkA vr,o gYch fyfi esa Hkh ;g xq#eq[kh ds leku fy[kk tk;sxkA tSls & vejfrLj A mfM+;k] ejkBh vkfn Hkk"kkvksa esa _ dk mPpkj.k # gksrk gSA vFkkZr~ Hkkjrh; Hkk"kkvksa esa _ dk ,d ekud mPpkj.k ugha gSA vf/kdrj oS;kdj.kksa us bls Loj ekuk gS] ijarq vk/kqfud Hkkjrh; Hkk"kkvksa esa Loj ds leku mPpkfjr ugha gksrkA blfy, gYch esa _ dks fj fy[kuk mfpr gSA

              folxZ laLd`r 'kCnksa esa gh iz;qDr gksrk gSA oS;kdj.kksa ds vuqlkj ;g u rks Loj gS] u O;atu] fdUrq ;g Loj ds i'pkr~ gh vkrk gSA bldk mPpkj.k Hkh g ds leku gksrk gS] ijarq g dh vis{kk gzLo mPpkj.k gSA folxZ dk iz;ksx djuk gks rks gYch fyfi esa g~ dk iz;ksx fd;k tk;sxkA

              tSls %&

nsoukxjh orZuh	jkseu ¼vaxzst+h½ orZuh	gYch fyfi orZuh
_	Ri	jf
_rq	Ritu	jfrq
_fRod	Ritvik	jfrofd
ue%	Namah	UEg
var%iqj	Antahpur	vaRgiqj

 

            ¼4½ .k] 'k] "k] <+ %& lkn`'; dks n`f"Vxr dj .k~ ds fy, vad pkj (4)] 'k~ ds fy, vad nks (2)] "k~ ds fy, vad ik¡p (5) rFkk <+ ~ ds fy, vad vkB (8) dk iz;ksx fd;k tk;sxkA

              tSls %&

nsoukxjh orZuh	jkseu ¼vaxzst+h½ orZuh	gYch fyfi orZuh
tu x.k eu	Jana Gana Mana	TU X4k EU
x.ks'k	Ganesh	X4s2
& ue% f'kok;@ vkse~ ue% f'kok;	Om Namah Shiway	& UEg 2foK;k@ |e UEg 2foK;k
vk'kh"k	Aashish	A2h5
_f"k	Rishi	jf5f
x<+	Garh	X8

 

              .k~ ds fy, gYch fyfi esa V oxZ ds iape o.kZ _ dk iz;ksx ugha gksxk] D;ksafd bldk mPpkj.k u~ ds leku gS A blls ?k.Vk vkSj x.; tSls 'kCnksa esa iz;qDr .k~ ds mPpkj.k dk varj Li"V ugha gksxkA blds vfrfjDr ;g ckr Hkh Li"V gksuh pkfg, fd gYch esa .k~ o.kZ ugha gksus ds dkj.k vad pkj (4) dk iz;ksx fd;k tk jgk gSA gYch fyfi esa ?k.Vk dh orZuh ?k_VK vkSj x.; dh X4;k gksxhA bl izdkj nsoukxjh fyfi ds .k~ ds nks fHkUu mPpkj.kksa dks gYch fyfi esa nks fHkUu fpg~uksa }kjk n'kkZ;k tk;sxk] vFkkZr~ nksuksa fHkUu O;atu ekus tk;saxsA          

              ;fn .k] 'k vkfn o.kksZa dk iz;ksx gYch fyfi esa u fd;k tk;s] rks laLd`r ea=ksa] lqHkkf"krksa@'yksdksa rFkk tu x.k eu vkfn dk ys[ku gYch fyfi ds chp nsoukxjh fyfi esa mn~/kj.k ds leku fd;k tk;sxkA

              ;fn x.ks'k] f'ko vkfn 'kCnksa dk iz;ksx gYch fyfi esa O;fDrokpd laKk ds :i esa fd;k tk;s] rks gYch mPpkj.k ds vuqlkj 'kCn[kaM (syllable) ds var ds v dk mPpkj.k ugha fy[kk tk;sxkA tSls %& X4s2 ¼x.ks'k~½] uKjK;k4 ¼ukjk;.k~½] 2fo ¼f'ko~½] Euh5 ¼euh"k~½  vkfnA laLd`r ea=ksa ds ys[ku ;k laLd`r 'kCnksa ds rRle :i fy[kuk vHkh"V gksus ij 'kCnksa ds vafre o.kZ ds Loj ^v* dks n’kkZ;k tk;sxkA tSls %& X4s2k ¼x.ks'k½] uKjK;k4k ¼ukjk;.k½] 2fO ¼f'ko½] Euh5k ¼euh"k½ vkfnA

              ¼5½ la;qDr O;atu %& la;qDr O;atu gYch fyfi esa ugha gSa] ;g igys crk;k tk pqdk gSA la;qDr O;atu {k] d~ vkSj "k dk la;qDr :i ¼D $ " $ v ¾ {k½ gSA vr% {k ds fy, gYch fyfi esa d5k ¼D"k½  fy[kk tk;sxkA blh izdkj = ¼R $ j~ $ v ¾ =½ ds fy, rJ] K ¼T $ ´~ $ v ¾ K½ ds fy, x;k@X vkSj J  ¼' $ j~~ $ v ¾ J½ ds fy, 2J fy[kk tk;sxkA

              nsoukxjh rFkk ikjaifjd Hkkjrh; fyfi;ksa esa la;qDr O;atuksa ds fy, vusdkusd fpg~u gSa] ftUgsa o.kZekyk esa ugha fn[kk;k tkrkA o.kZekyk ds ckn vukSipkfjd :i ls lh[kk tkrk gSA mfM+;k fyfi esa rks pkSalB izdkj ds la;qDr O;atu fpg~u gSa A nsoukxjh fyfi esa gh {k] =] K] J ds vfrfjDr Ø] Vª] dZ] }] |] )] ê] Ì] ä] ã vkfn vusd la;qDr O;atu fpg~u gSaA bl izdkj fyfi esa la;qDr O;atu fpg~uksa dh la[;k vR;f/kd gks tkrh gSA NksVh voLFkk ds cPpksa dks fl[kkus esa dfBukbZ gksrh gSA ,sls o.kZ fpg~uksa ls fdlh la;qDr o.kZ esa lfEefyr@fufgr /ofu;ksa dks fn[kk;k Hkh ugha tk ldrk vkSj mPpkj.k dk lgh Kku ugha gks ikrkA brus vf/kd la;qDr o.kZ fpg~u dEI;qVj ds dh&cksMZ esa j[ks Hkh ugha tk ldrsA vr% ;s la;qDr o.kZ fpg~u vuko';d gSaA gYch fyfi ljyrk ds fu;e dk ikyu djrh gSA

 

nsoukxjh orZuh	jkseu ¼vaxzst+h½ orZuh	gYch fyfi orZuh
{kf=;	Kshatriya	d5krjf;k
y{eh	Lakshmi	Yd5eh
ijhf{kr	Parikshit	Ijhd5fr
f='kwy	Trishul	rjf2wy
f=os.kh	Triveni	rjfos4h
Kku	Jnan	xf;Ku
Kkuksn;	Jnanodaya	x;KuSnk;
Jh	Shri	2jh
Jksrk	Shrota	2jSrK
vkJe	Aashram	A2Je
feJ	Mishra	ef2J

           

            ¼6½ fons'kh Loj&O;atu %& ;g vko';d ugha fd ge vU; Hkk"kkvksa ds 'kCnksa dks mudh ewy Hkk"kk ds vuqlkj mPpkfjr djsa vkSj viuh fyfi esa fy[ksaA vaxzst+h ds vPNs Kkrk ;g HkyhHkk¡fr tkurs gSa fd vaxzst+h ds o.kksZa dk loZ= ,d leku mPpkj.k ugha gksrkA mnkgj.k ds fy, t dk mPpkj.k izR;sd 'kCn esa oLR;Z ;k naR; ugha gksrkA vr% t  ds igys vkus okyk ukflD; O;atu n Hkh fHkUu&fHkUu LFkkuksa ls mPpkfjr gksrk gSA ijarq vaxzst+h o.kZekyk esa ,d ls vf/kd t ;k n ugha gSaA ,d gh n fHkUu&fHkUu ukflD; O;atuksa ds fy, iz;qDr gksrk gSA tSls %& Bank, bench, saint, strenth, tenth vkfn 'kCnksa esa n  fHkUu&fHkUu mPpkj.k dk izfrfuf/kRo djrk gSA blh vk/kkj ij vusd fgUnh foKkiuksa esa song dks nsoukxjh fyfi esa lkWUx vkSj strong dks LVªkWUx fy[kk tk jgk gSA tcfd mPpkj.k lkW³~x~ vkSj LVªkW³~x~ gSA bl izdkj fy[kus okyksa dks ;g Kku ugha gS fd mDr ’kCnksa esa jkseu fyfi esa ng dk iz;ksx ³~x ds fy, fd;k x;k gS] Ux  ds fy, ughaA

              eSa O;fDrxr :i ls] fons'kh Hkk"kkvksa ls fy;s x;s 'kCnksa ds fy, gYch fyfi esa panz ;k uqDrk ds iz;ksx ds fy, lger ugha gw¡A fQj Hkh vjch] Q+kjlh] vaxzst+h vkfn fons'kh Hkk"kkvksa ds 'kCn ftl izdkj fgUnh esa ;FkklaHko fons'kh mPpkj.k ds vuqlkj panz fpg~u vkSj uqDrk yxkdj fy[ks tkrs gSa] mlh izdkj gYch fyfi esa fy[kus dk vkxzg djus okys bl izdkj fy[k ldrs gSa %&

 

nsoukxjh orZuh	jkseu ¼vaxzst+h½ orZuh	gYch fyfi orZuh
vkWLdj	Oscar	A^lDj
MkWDVj	Doctor	MK^dVkj
lkW³~x	Song	lK^zx@lK^ ax
LdkWVyS.M	Scotland	ldK^VYs_M@ ldK^VYsaM
d+kfle	Qasim	d.Klfe
ts+ck	Zeba	t.scK
Q+Sly	Faisal	Q.ksLy

 

              gYch fyfi esa vkW Loj ds fy, dksbZ fpg~u ugha gS A vr% orZeku esa nksgjs mn~/kj.k fpg~u ¼**½ ls dke pyk;k tk ldrk gSA blh izdkj uqDrk ds fy, i`Fkd~ ls fpg~u ugha gSA vr%  miyC/k iw.kZ fojke fpg~u dk iz;ksx uqDrk ds fy, fd;k tk ldrk gSA Hkfo"; esa gYch ds Lojksa ,oa O;atuksa esa fdrus laLd`r] vaxzst+h] vjch vkSj Q+kjlh mPpkj.kksa ds fy, fpg~u j[ksa tk;sa] bl ij gYchfonksa ,oa lkfgR;dkjksa esa lgefr cusxh] rks rnuqlkj fpg~uksa dh O;oLFkk dh tk;sxhA

       ^ifjp;* esa bruk gh A 'ks"k ckrsa vkxs iqLrd esa gSa A

&fyfi fuek.kZdrkZ @O;kdj.k%& foØe dqekj lksuh

lanHkZ%& gYch igkM+k Hkkx&1 ¼izdk’ku o"kZ 2019 vk;Zu fpjke ½

&&&

// लेखक // कवि // संपादक // प्रकाशक // सामाजिक कार्यकर्ता //

email:-aaryanchiram@gmail.com

Contect Nu.7999054095

CEO & Founder